(Fyri kortum skipaði Bókasavnið við Løkin fyri skrivikapping, og flaggdagin fingu tríggir høvundar virðisløn fyri sínar tekstir. Dimmalætting prentar, í samstarvi við Bókasavnið við Løkin og við samtykki frá høvundunum, hvørja viku eitt essay, sum ikki fekk virðisløn)
Fyrst í februar mánaði í ár varnaðist eg ein status á Facebook, ið var farin í umferð. Statusurin varpaði ljós á, at ein skúli hevði noktað einum næmingi við autismu at luttaka saman við restini av floksfelagum sínum á eini námsferð. Brádliga stóð fortíðin aftur við dyrnar hjá mær og bankaði uppá. Ikki tí, eg hevði longu gjørt upp við meg sjálvan, uppá nógvar mátar síðan diagnosuna. Eg fekk hana ikki sum barn, men tá eg sum vaksin helt fram við at stríðast sálarliga, fekk eg umsíðir tað endaliga skumpið frá mínum nærmastu at leita mær hjálp.
Eg hevði lært meg sera væl at goyma júst tað, at eg var øðrvísi. Við at eygleiða onnur, lærdi eg meg at líkjast meira teimum, eins og ein kameleónur. Í dag veit eg so, at hettar kallast at maska og er nakað, ið sera nógv við autismu gera. Men yvirfyri teimum serkønu, ið ynsktu at hjálpa mær, var einki at goyma, eg opnaði meg upp um alt, um mín uppvøkstur, um mínar avbjóðingar í degnum og um tað æviga stríðið at tillaga meg til normarnar hjá øðrum, fyri síðani at hava so torført við at liva við mær sjálvum. Har var eingin ivi, eg var á spektrinum. Eg má ásanna, at tá eg hevði fingið úrslitið av útgreiningini, sat eg eftir við alvorliga blandaðum kenslum. Øðru megin hevði eg akkurát fingið at vita, at eg hevði tað sum fyrr var kallað Aspergers, ein mildur formur av autismu, ella høgt fungerandi, sum onnur vilja vera við til. Hinvegin, so sat eg eisini eftir við eini kenslu av, at alt brádliga gav meining, at har var eitt svar til allar mínar avbjóðingar. Eg hevði longu í meira enn tíggju ár stríðst við afturvendandi tunglyndi og nú visti eg hví.
Sjálvur var eg ikki útihýstur frá nakrari námsferð í mínum árum í fólkaskúlanum. Um tað var tann manglandi diagnosan, ið er atvoldin til tað, tori eg ikki at gera meg klókan uppá, men eg loyvi mær heldur at trúgva, at um diagnosan hevði verið har, høvdu lærarar mínir ikki gjørt mun á mær og hinum – eg hevði hóast alt nógvar góðar lærarar í mínum fólkaskúlaárum. Men, eg veit hvussu tað kennist ikki vera boðin við í føðingardag, sum tann einasti. Ella sjálvur at hava boðið til føðingardag, har eingin kom. Higartil eymasta løtan í lívi mín. Eg veit eisini, hvussu tað kenst at vera tann einasti, sum ikki er boðin við til pyjamas party – og ja, happing kenni eg alt ov væl. Ikki bara happingin, har tú verður útihýstur ella viðfarin øðrvísi ella kallaður ymiskt óreint. Í mínum árum sóu vit nógvan kropsligan harðskap. Tíðin var merkt av tí, sum tá var kallað baby rokkarar, sum var ein lýsing av dreingjum, ið vóru serliga ávirkaðir av tí amerikanska hipphopp mentanini, ið lýsti harkalið av ungum berjandi dreingjum, Sjálvur havi eg einki tal á, hvussu ofta eg mátti lúta fyri hesum harðskapinum, men tað gjørdist so ringt, at eg ikki longur kundi taka buss í og úr skúla. Foreldur míni mátti seta meg av og heinta meg aftur. Tríggir ymiskir fólkaskúlar og støðan var hin sama á øllum. Tá eg hyggi aftur at uppvøkstri mínum, trívi eg ofta í orðini hjá rithøvundanum Dan Brown: “Vit øll óttast tað, vit ikki skilja”.
Eg hugsi ofta um hendan óttan, tí eg eri sjálvur merktur av honum, hóast hann er eitt sindur øðrvísi kanska. Tí fyri meg er tað serliga broytingar, ið kunnu vera sera torførar. Nakað, ið er eyðmerkt við okkum, ið eru á spektrinum.
Eg óttist ikki tykkum, sum eru øðrvísi enn eg, men hví óttast tit okkum? Nú kann tað tykjast sum um, at vit verða bólkaði í vit og tit, men hendan bólkanin kemur ikki frá okkum, hon kemur frá støðum sum hesi, vit kundu lesa um á Facebook. Har eru tey, sum eru bólkaði at sleppa á námsferð, og so er tað tann, sum er bólkaður ikki at sleppa við, tí viðkomandi er øðrvísi. Ístaðin fyri at óttast tað man ikki skilur, skuldi man gjørt eina roynd at skilt viðkomandi. At fremmandagera tey, ið longu kenna seg fremmand, kann skjótt gerast vandamikið.
“Tað er ikki okkara ymiskleiki, ið skilir okkum. Tað er okkara manglandi evni til at viðurkenna, góðtaka og hátíðarhalda hesar ymiskleikar.” – Audre Lorde.
Seinastu árini eru fleiri kanningar gjørdar fyri at finna útav, hví miðalaldurin hjá fólki við autismu er so nógv lægri enn tann vanligi miðalaldurin hjá menniskjum. Hagtøl vísa, at fólk við autismu hava ein miðal aldur upp á 54 ár, ið er 16 ár minni enn tann samlaði miðalaldurin. Størsta orsøkin til hettar er, at fólk við autismu stríðast ofta við sjálvmorðstonkum, og er tað tríggjar ferðir meira sannlíkt, at tey útinna tankarnar, enn fólk við sjálvmorðstonkum vanliga gera. Aftrat hesum, so eru fólk við autismu serliga útsett fyri nógvari strongd orsakað av teirra sensitivu sansum. Afturat allari hesi strongdini uppliva tey nógvan mismun, sum millum annað sæst, har ein næmingur, sum tann einasti, ikki er boðin við á námsferð. Eisini elvir øll happingin til enn meira strongd. Øll hendan strongdin kemur ofta til sjóndar seinni í lívinum við einum stórum heilsuligum prísi.
Tað er ikki rætt, at onkur skal útihýsast og fremmandagerast á hendan hátt. Tað eigur og má vera rúm fyri øllum. Um lærararnir í hesum førum ikki meta seg kunna handfara støðuna, so leitar man sær hjálp – fær ein námsfrøðing ella eitt hjálparfólk við. Ella spyr annað foreldrið hjá næminginum, um tað ber til at koma við. Tað er umráðandi at samskifta og koma til eina loysn saman, ikki bara leypa, har garðurin er lægst.
